Data ostatniej modyfikacji 2024-02-20 przez srubkazywiec
Edukacja kulturalna od pewnego czasu wypełnia nowe obszary określone szeroko interpretowaną edukacją i kulturą. Refleksja nad sztuką może ujawnić jej znaczenie nie tylko w oczywistym i znanym kierunku, jakim jest kształcenie kultury estetycznej, lecz także w tak dziś istotnej dziedzinie życia społeczeństw i jednostek, jaką są stosunki międzyludzkie.
Edukacja utożsamia się dziś coraz bardziej ze świadomym procesem autorozwoju, „rośnięcia” człowieka, jakże odmiennym od sytuacji „pouczania” czy jednostronnego przekazu odwiecznej niezmiennej mądrości. Nie tylko przestaje być prawdą, że człowiek uczy się jedynie w szkole, ale nade wszystko edukacja traci charakter jednostronnie kierunkowy – od kogoś, kto w naturalny sposób jest „mądrzejszy”, do kogoś, kto ma być „nauczony”. Obok podstawowych kierunków edukacji związanych ze zdobywaniem wiedzy w różnych dziedzinach rośnie znaczenie tych dyspozycji psychicznych, których aktywizacja przyczynić się może do zintegrowanego rozwoju ludzkiej osobowości, a więc: wyobraźni, dyspozycji twórczych, życia uczuciowego. Dzieła sztuki jako wytwory wyobraźni zwrócone są do „całego” człowieka, poruszają równocześnie jego umysł, uczucia i wyobraźnię, stanowią źródło nowych doświadczeń, przyczyniają się do lepszego rozumienia innych ludzi, co równocześnie stanowi drogę do osobistego wzbogacenia. Obcowanie z ekspresyjnymi wartościami stanowi drogę do drugiego człowieka.
W dobie powszechnego braku międzyludzkiego porozumienia, w epoce, którą określa się w kategoriach „samotnego tłumu”, „człowieka jednowymiarowego”, próbuje znaleźć się podstawy do kształtowania procesów zrozumienia i więzi międzyludzkich.
Kultura okazuje się pewnym zespołem wartości wyznaczającym sposób życia i nadający mu sens. Człowiek jest właśnie istotą, której nie tylko zależy na samym życiu, ile na życiu w pewien sposób określonym. (…) – natomiast – życie nie jest prostym zachowaniem egzystencji, lecz życiem ku czemuś, życiem dla czegoś. Kultura jest właśnie umacnianiem takiego życia, jest wyzwaniem i zobowiązaniem, równocześnie źródłem siły, a także wizją uzasadniającą właśnie taki, a nie inny styl życia. (1)
O podstawowej roli kultury w życiu człowieka mówi wielokrotnie w swych wystąpieniach Papież – Jan Paweł II: „Osoba ludzka nie może rozwijać się wszechstronnie ani w wymiarze indywidualnym, ani społecznym inaczej, jak tylko poprzez kulturę”. (2)
Aby sprostać wymogom współczesności i przyszłości edukacja musi mieć wymiar kulturowy i progresywny. Aurelia Peccei przed przeszło ćwierćwieczem zgłosiła postulat konieczności nadania edukacji charakteru kulturalnego staje się współcześnie niezwykle aktualny wobec konieczności odrodzenia duchowego będącego warunkiem przetrwania ludzkości3. Potrzeba łączenia problematyki edukacji z obszarem kultury jest ciągle podkreślana przez humanistów, pedagogów, autorów programów i reform edukacyjnych.
Współczesne badania i studia uświadomiły dotychczas niezauważalne cechy i zakresy kultury. Polska koncepcja odwołuje się do globalnej i zintegrowanej definicji, sformułowanej przez UNESCO. Nowa definicja określa kulturę jako „zespół cech wyróżniających o charakterze duchowym i materialnym, intelektualnym i afektywnym, które właściwe są społeczeństwu i grupie społecznej”. (4) To nowe rozumienie kultury zostaje przyjęte jako podstawa do dalszych rozważań nad problematyką edukacji kulturalnej i animacji społeczno – kulturalnej.
Edukacja i kultura to pojęcia, które są ze sobą nierozerwalnie związane. Edukacja była, jest i będzie zależna od kultury, która stanowi dla niej materiał, ujawnia się jako jej treść, a także efekt. Kultura jest źródłem i impulsem edukacyjnych działań, a edukacja służy poznawaniu, asymilacji i tworzeniu kultury. Dzięki kształceniu i wychowaniu człowiek zostaje wprowadzony w istniejący świat, rozumie rzeczywistość, poznaje kulturę zastaną, a także zostaje przygotowany do wyboru jej obszarów oraz do jej rozwijania. Edukacja dysponuje treściami, tj. informacjami, wartościami, ideałami, wzorcami, powoduje przebudzenie w człowieku potrzeby poznania i odczuwania świata i wartości, inspirację twórczych działań. To właśnie edukacja może stanowić pomost między poznawaniem tradycji i przyszłości, kształtować stosunek do własnej kultury, uczyć tolerancji dla innych kultur. (5)
Bogdan Suchodolski przedstawia zasady główne edukacji kulturalnej: akceptacja ludzkiej wspólnoty, prymat dyrektywy „być jakimś” nad dyrektywą „mieć coś”, uznanie prymatu wartości nieinstrumentalnych nad wartościami, prymat wartości nad korzyściami, poszukiwanie dialogu różnych kultur wartości powszechnych i trwałych. (6)
Nawet najdoskonalsza koncepcja edukacyjna nie jest w stanie przybliżyć człowiekowi całego uniwersum kultury. istotą edukacji aksjologicznej jest kształcenie do ciągłego, świadomego wybierania i odpowiedzialnego podejmowania konsekwencji własnych wyborów. (7) Prof. Katarzyna Olbrycht definiuje edukację aksjologiczną jako „edukację do świadomego wybierania wartości i określania ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej”. (8)
W procesie edukacyjnym zorientowanym na kształtowanie postawy aksjologicznej ważne jest, aby sam wychowawca reprezentował wysoki poziom kultury aksjologicznej, przyjął za punkt wyjścia te wyobrażenia i zachowania, które wychowanek przyjmuje z pozycji spontanicznej, intuicyjnie, starał się tymi pierwotnymi intuicjami dyskretnie sterować, mając na względzie wartości uznane społecznie, gdyż postawa aksjologiczna kształtuje się w wyniku działań wychowawczych zespolonych z siłą wewnętrzną wychowanka. (9)
W obrębie systemu edukacji kulturalnej rysują się trzy wyraźne podsystemy:
1. alfabetyzacji kulturalnej,
2. szkolnej edukacji kulturalnej,
3. pozaszkolnej edukacji kulturalnej.
Podsystem alfabetyzacji kulturalnej rodzinno – instytucjonalnej dostarcza dziecku elementarne umiejętności uczestnictwa w kulturze i „bycia” wśród ludzi. Polega to na dobrym opanowaniu języka na poziomie rozumieniu mowy innych, znajomości słownika biernego jak i czynnego. W tym systemie dziecko otrzymuje dwa rodzaje informacji:
1. sytuacyjne – w efekcie własnego działania,
2. pasywne – poprzez przekazywanie przez najbliższych z otoczenia lub środki masowego przekazu; w młodszych klasach szkoły dziecko rozwija podstawowe umiejętności kulturalne jak czytanie i pisanie.
Działania alfabetyzacji kulturalnej realizowane są w rodzinie, w przedszkolu jak również w pierwszych klasach szkoły podstawowej. Szkolna edukacja kulturalna funkcjonuje w ramach systemu szkolnego w określonych programach nauczania poprzez zasoby informacji historyczno – kulturalnych. Uczy również czytania kodów wizualnych, muzycznych, matematycznych. Jednakże działania edukacyjne prowadzone w ramach tego podsystemu w ograniczonym stopniu przyczyniają się do tego, by kultura stała się wartością przeżywaną i pożądaną. Uznanie zajęć pozalekcyjnych za zbyt kosztowne, zubożając poważnie, zdaniem niektórych, możliwości w zakresie edukacji kulturalnej.
Pozaszkolna edukacja kulturalna jest realizowana poza ramami kształcenia intencjonalnego prowadzonego w szkole przez nauczycieli profesjonalistów. Podsystem, pozaszkolnej edukacji kulturalnej zawiera składniki innych systemów społecznych, takich jak system kultury, system oświaty dorosłych, system ruchu społeczno – kulturalnego, system spółdzielczości mieszkaniowej, system wojskowy, itp. Podmioty uczestniczące w kulturze nie zawsze posiadają świadomość wpływów edukacyjnych. W organizacji edukacji kulturalnej uczestniczą: towarzystwa i organizacje społecznego ruchu kulturalnego oraz instytucje kulturalno – oświatowe (domy kultury, kluby kultury, ośrodki kultury, młodzieżowe domy kultury, świetlice, biblioteki, sale widowiskowe, sale parafialne, wypożyczalnie kaset wideo, księgarnie, izby pamięci, muzea, galerie, domy sztuki i inne). Elementem łączącym wymienione ogniwa są wybrane działania edukacyjne prowadzące do udostępnienia i uprzystępniania wartości kultury. (10)
Struktura systemu edukacji kulturalnej charakteryzuje się trój stopniowością elementów, obok wcześniej wymienionych podsystemów w systemie edukacji kulturalnej zaznaczają się trzy części, których wyodrębnienie umożliwia przeprowadzenie badań pedagogicznych.
W pierwszej oprócz rodziny mieszczą się szkoły, centra kształcenia ustawicznego, uczelnie wyższe gdzie przekazywana jest wiedza historyczno – kulturalna. W niewielkim stopniu rozwijane są w nich umiejętności percepcji kodów różnych dziedzin sztuki. Wyjątkiem są tu szkoły średnie artystyczne i wyższe uczelnie artystyczne.
Drugą część systemu edukacji ujmują działania edukacyjne nauczycieli i uczniów, animatorów kultury, instruktorów kulturalno – oświatowych, bibliotekarzy, muzealników i innych nauczycieli oświaty dorosłych, a także uczestników form pracy kulturalno – oświatowej.
W trzeciej części mieszczą się też instytucje uczestnictwa w kulturze realizujące zadania w zakresie pracy kulturalno oświatowej. W nich właśnie uczestnik obok pozyskania wiedzy o wybranych dziedzinach kultury ma szansę aby wartości kultury stały się wewnętrznym doświadczeniem, były przeżywane i stały się pożądanymi przez niego. W instytucjach tych człowiek niezależnie od wieku ma okazję do bezpośredniego kontaktu z dziełami sztuki. Kształtuje też w nich postawy kulturowe.
Uczenie się jest procesem niezwykle znaczącym dla rozwoju jednostki, prowadzącym do zmian w jej zachowaniu, zmian opartych o indywidualne doświadczenie. Uczenie się jest elementem wspólnym wszystkich ogniw w systemie oświaty. Jest procesem niezwykle znaczącym dla rozwoju jednostki, prowadzącym do zmian w jej zachowaniu, zmian opartych o indywidualne doświadczenie. Wyniki uczenia się mają istotny wpływ na stan „oświecenia społeczeństwa”. J. Szczepański określa, że „…stan wykształcenia członków tego społeczeństwa, mierzony jednak nie formalnymi świadectwami ukończenia takich czy innych szkół, ale zasobem rzeczywiście posiadanej wiedzy naukowej i filozoficznej, praktycznej, a także – (…) potocznej, gdyż ona stanowi podstawę większości naszych codziennych życiowych decyzji”. (11). Jest to praktycznie jedno z kryteriów jakościowych systemu oświaty. Możliwe jest ono do ustalenia m.in. poprzez liczbę ludzi umiejących określić dla siebie realne cele życiowe, potrafiących dobierać metody działania do ich osiągania, a także liczbę osób zdolnych do działań twórczych – innowacyjnych, mogących wprowadzić w obręb społeczności nowe idee, pomysły, wynalazki i usprawnienia. (12) Ważne jest też wykorzystanie tych wszystkich możliwości przez człowieka określanego mianem homo creator.
System oświaty jest zewnętrznie zróżnicowany, poszczególne jego elementy funkcjonują często w bardzo słabym stopniu wzajemnej zależności, centralne programowanie jego funkcjonowania ogranicza możliwości reformowania tego systemu. Wobec zachodzących zmian w naszym kraju i oddziaływań zintegrowanej Europy w strukturze systemu oświaty rysuje się wyraźna potrzeba przemieszczenia działań edukacyjnych z wiedzy ku postawom jednostki, jej kompetencjom edukacyjnym i autokreacyjnym. Taki model kształcenia sprzyjać będzie lepiej wdrożeniu idei edukacji kulturalnej realizowanej w strukturze systemu.
Łącząc szereg elementów systemu szkolnego i wychowawczego z elementami systemu kultury uzyskamy nowy obiekt systemu edukacji kulturalnej. W obrębie tego ostatniego mieszczą się instytucje i placówki (13) systemu kultury oraz instytucje systemu oświaty, które prowadzą działania edukacyjne w zakresie kultury. W środowiskach lokalnych można wyodrębnić instytucje tworzące elementy systemu edukacji kulturalnej, należą do nich: rodzina, szkołą, kluby lub świetlice, biblioteki i ich filie, domy lub ośrodki kultury, wypożyczalnie kaset wideo, sale widowiskowe lub parafialne, kościoły, księgarnie, inne punkty sprzedaży książek, punkty sprzedaży gazet, izby muzealne, muzea, redakcje gazet lokalnych, kina, radiowęzły i lokalne stacje radiowe, galerie lub salony sztuki, teatry, kina. Obok pluralizmu podmiotów życia kulturalnego wyraźnie w strukturze systemu edukacji kulturalnej zaznacza się pluralizm działań edukacyjno – kulturalnych. Działalność ta jest więc drugim elementem systemu edukacji kulturalnej. Działalność kulturalno – oświatowa jest płaszczyzną kontaktu z wartościami kultury, które mają siłę intelektualnego i emocjonalnego oddziaływania, co stwarza okazję do uczenia się przez przeżywanie. Ten właśnie typ uczenia się jest jedną z form działania podmiotu w ramach edukacji kulturalnej. Należy też zwrócić uwagę, że działania samokształceniowe jednostki są jednym z dominujących procesów pedagogicznych realizowanych w ramach różnych sytuacji kulturalno – oświatowych.
Trzecim elementem systemu edukacji kulturalnej jest poziom kultury społeczeństwa. Warunkuje go szereg czynników między innymi poziom oświaty będący stanem „oświecenia społeczeństwa”. Poziom kultury to nie liczba uczestników imprez czy osób odwiedzających kina, teatry, sale wystawowe czy liczba przeczytanych książek – ale jest to stopień nasycenia wartościami kultury indywidualnych i grupowych sposobów życia jednostek tworzących daną zbiorowość lokalną. Poziom kultury społeczeństwa kształtują elementy systemu szkolnego, systemu oświaty dorosłych, a także poszczególne ogniwa kultury.
Syntetyzując funkcjonujące definicje systemu oświatowego oraz systemu wychowawczego można stwierdzić, że system edukacji kulturalnej to zbiór elementów ( rodzina, grupy rówieśnicze, grupy podwórkowe, przedszkola, szkoły, instytucje układów kultury ) związanych ze sobą przez działania stymulujące rozwój kulturalny jednostki, którego przejawem jest aktywność kulturalna. W obrębie systemu edukacji kulturalnej mieszczą się też relacje zachodzące w toku kształcenia, działalności kulturalnej między nauczycielami, uczniami, pracownikami – animatorami kultury a uczestnikami. Relacje te są kształtowane w obrębie instytucji systemu oświaty, wychowania, układów kultury. System edukacji kulturalnej to nie tylko zespół relacji między podmiotami działającymi i uczestniczącymi, to również zespoły metod, form, urządzeń pozostających w dyspozycji nauczycieli – wychowawców, pracowników – animatorów kultury, czy też rodziców.
Ogół relacji, zespół metod i form ma prowadzić do rozwoju kulturalnego poszczególnych jednostek i grup społecznych, przejawiającego się w kształtowaniu, doskonaleniu postaw wobec wartości kulturalnych w kształtowaniu, doskonaleniu postaw wobec wartości kultury. System edukacji kulturalnej jest swoistą syntezą nauczania i wychowania jednostki – syntezą systemu dydaktyczno – wychowawczego. Jednak nauczanie sprowadza się nie tylko do przekazywania informacji, lecz do pobudzania zainteresowań i zamiłowań, rozbudzania pasji poznawczych i twórczych. Ważnym elementem systemu jest też stymulowanie postawy twórczej o trwałym charakterze. W aktualnej strukturze systemu wychowania wyraźnie zaznacza się szereg działań realizujących wychowanie do kultury. Stymulują one rozwój kulturalny jednostek w środowiskowych ogniwach systemu oświaty, które można rozpatrywać w dwu płaszczyznach interpretacyjnych. Jedna, wyodrębniona w oparciu o kryterium instytucjonalności, obejmuje rodzinę, przedszkole, szkołę, lokalne instytucje kultury. Druga zaś, wyróżniona na podstawie kryterium czynnościowego zawiera szeroki krąg działań dydaktycznych w obrębie których znajduje się edukacja literacka, plastyczna, filmowa, teatralna, ekologiczna, zdrowotna. Poszczególnym działaniom odpowiadają określone podsystemy, np. podsystem edukacji literackiej realizowany w rodzinie, przedszkolu, szkole i bibliotece. Wymienionym elementom systemu odpowiadają tradycyjne określenia: wychowania literackiego, wychowania plastycznego, wychowania muzycznego, wychowania filmowego, wychowania teatralnego, wychowania ekologicznego i zdrowotnego. Nakreślony podział ma charakter konstrukcji pomocniczej, która ma ułatwić opracowanie metodologii badań funkcjonowania systemu edukacji kulturalnej, a także ułatwić prezentację opisową ogniw tego systemu. Praktyczne granice między poszczególnymi podsystemami działań edukacyjnych są płynne.
Jak w praktyce ukształtowane są działania nazwane edukacją artystyczną w Żywcu? W jaki sposób te teoretyczne zapisy przekładają się na rzeczywistość? Spróbujmy sobie na tak zadane pytanie w kolejnych rozważaniach, wspólnie odpowiedzieć.
1) B. Suchodolski, Kultura, jako rzeczywisty świat człowieka, [w:] B. Suchodolski, Wychowanie mimo wszystko,
dz. cyt., s. 55.
2) J. Paweł II, Kultura i perspektywy przyszłości świata, Spotkanie z intelektualistami Uniwersytetu w Combra
(15 maja 1982 r.), [w:] Dokumenty nauki społecznej Kościoła, Cz. II, Red. Ks. M. Radwan SCJ, O. L.
Dyczewski OFM Conv. A. Stanowski, Rzym – Lublin 1987.
3) A. Peccei, Przyszłość jest w naszych rękach, Warszawa 1987, s. 154 – 155.
4) B. Suchodolski, Pedagogika Kultury, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Warszawa 1993, s. 550.
5) Por. Wojnar, Edukacja i Kultura…, s. 15; K. Olbrycht, Współczesny pedagog wobec związków kultury i wychowania [w:] Demokracja a oświata. Kształcenie i wychowanie, (red.) H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński, Toruń 1996, s. 538.
6) B. Suchodolski, Pięć zasad edukacji kulturalnej, [w:] red. Antoni Gładysz, Dwadzieścia pięć lat pedagogiki
kultury 1973 – 1998, Uniwersytet Śląski Filia w Cieszynie, Cieszyn 1998.
7) K. Olbrycht, „Edukacja aksjologiczna” – próba interpretacji i zarys programu, [w:] (red.) K. Olbrycht: Edukacja aksjologiczna, t. 1, Katowice 1994, s. 72.
8) jw. s. 72.
9) M. Gołaszewska, Wrażliwość estetyczna, szkic z pogranicza antropologii filozoficznej, aksjologii ogólnej i teorii wychowania, [w:] Edukacja aksjologiczna…, s. 25.
10) S. Szuman, O udostępnianiu, uprzystępnianiu i upowszechnianiu sztuki, [w:] S.Szuman, O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1962.
11) J. Szczepański, Społeczne uwarunkowania rozwoju oświaty. Warszawa 1989, s.33
12) J. Szczepański, Społeczne uwarunkowania rozwoju oświaty. Warszawa 1989, s.34.
13) I. Leparczyk, Instytucja kulturalno – oświatowa jako środowisko wychowawcze [w:] Instytucje i placówki kulturalno – wychowawcze. Red. J. Badura, O. Czerniawska. Warszawa 1979, s 8 – 29.
Włodzimierz Zwierzyna
